SU SONDAJININ YAPIM AŞAMALARI
Su sondajının yapım aşamaları aşağıda kısaca açıklanmaya çalışılmıştır. Bu aşamalar.
1-Sondaj yapılması planlanan bölgeye/alana/sahaya ulaşılması.
2-Sondaj yapılması planlanan bölgedeki önceden açılmış kuyularla ilgili bilgi edinilmesi.
3-Sondaj için etüt yapılması ve sondaj kuyusunun çapının belirlenmesi.
4-Sondaj makinesinin (kamyonunun) lokasyona getirilmesi.
5-Sondaj işlemine, yapılan su etüdü sonrasında yeraltı suyu açısından en verimli olarak tespit edilen yerden delme işlemine başlanılması.
6-Sondajda istenilen çaptaki kapalı ve filtreli borular kuyunun projesine göre indirilmesi.
7-Delgi işlemi tamamlandıktan sonra ekipmanlar (matkap, tij, ağırlık vs.) kuyudan çıkartılması.
8-Çalışmadan sonra istenilen derinliğe ulaşıldığında delici matkap ve borular dışarıya çıkarılarak, küçük çapta bir muhafaza borusu yardımı ile kuyunun bir muhafazaya alınması.
9-Borular ile kuyu cidarı arasındaki yerin yıkanmış ve elenmiş çakılla doldurularak kapatılması.
10-Sondaj kuyu ağzı betonu hazırlanıp pompanın indirilmesi.
11-Sondaj bitirilirken PVC özel sondaj borularının indirilmesi.
12-Özel sondaj için dalgıç motor ve pompa seçimi yapılması.
13-Dalgıç pompanın indirilmesinden sonra enerji verilmesi ve bir kaç saat boyunca su verimi, debisi, amperi vb. gerekli tüm kontrollerin yapılması.
14-Açılan kuyu temizlenir, basınçlı hava ve pistonlama ile kullanıma hazır hale getirilmesi.
15-Su sondajı işlemlerinin güvenli bir şekilde bitirilmesi şeklinde sıralanabilmektedir.
Su Sondajlama Teknikleri
Su sondajında kullanılan teknikler birbirinden farklı özellikler göstermektedirler. Sondaj yapılacak olan bölgenin jeolojik yapısı, zamana ve diğer şartlara bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Buradaki önemli nokta, kayaç yapısı dayanıklı veya sert olan ortamlarda kullanılması gereken sondajlama teknikleri ile daha dayanıksız veya yumuşak olan ortamlarda kullanılması gereken sondajlama teknikleri tabii ki birbirinden farklı olmalıdır. Dayanıklı ve sert zeminlerde kullanılan sondajlama tekniği hava sirkülasyonudur. Dayanıksız ve yumuşak zeminlerde kullanılan sondajlama tekniği ise, çamur sirkülasyonudur. Bu teknikler kişilere, zamana, bölgeye vb. nedenlere göre değişiklik gösterebilmektedir.
SU SONDAJI YAPTIRIRKEN NELERE DİKKAT EDİLMELİDİR?
Su sondajı yaptırırken şu konulara dikkat edilmesi gerekmektedir:
İlk olarak deneyimli ve güvenilir bir su sondajı firması bulmak, firmayla anlaşmak ve bu firmayla çalışabilmek en önemli unsurdur. Çalışma alanı, su sondajı ve kuyu açmak olan alanında tecrübeli bir ekiple çalışılması maddi açıdan oluşabilecek kayıpları en aza indirmede başarılı bir tercih olacaktır. İşin verileceği firmanın çok iyi analiz edilmesi, yeterliliklerinin sorgulanması ve yeterli belgelere sahip olmaları tercih sebebi olarak diğer firmalardan bir adım öne geçirecektir. Sondaj işlemleri yapılırken farklı jeolojik yapıdaki sondaj teknikleri uygulanabilmektedir. Özellikle maddi açıdan maliyeti düşünerek sadece sondaj birim fiyatının baz alınmaması doğru bir karar olacaktır. Gerekli fiyat araştırmaları yapılıp doğru fiyatlandırma yapılarak, olası kayıplar veya sürpriz ek maliyetlere fırsat verilmemelidir. Size yakın olan veya yakın sayılabilecek bir bölgede/arazide/alanda kaliteli bir sondaj kuyusunun açılmış olması ve yüksek miktarlarda su çıkmış olması, sizin bulunduğunuz bölgede veya alanda da aynı kalitede su çıkacağı anlamına gelmemektedir. Su sondajı, tecrübeli kişi veya kişiler tarafından yapıldığında başarı oranı çok yüksek bir sondaj çeşididir. Başarılı olabilmek için gerekli olan araştırmaların zamanında yapılması gerekmektedir.
SONDAJ AÇARKEN SUYUN ÇIKTIĞINI NASIL ANLARIZ?
Sondaj esnasında suyun çıkıp çıkmadığını anlamak için birçok yöntem vardır. Bunu anlamak için öncelikle hangi sistemde sondajın açıldığını bilmemiz gerekir, her yöntemin kendine göre avantajları ve dezavantajları vardır. Her sistem kendine özel zeminlerde başarılı sonuçlar vermektedir. Bir örnek vermek gerekirse, kumlu bir zeminde havalı sistem sondaj açmanız uygun olmaz. Ortamdaki hava kumu dağıtabilir ve kuyunun çökmesine sebep olabilir. Tavsiye edilen kumlu zeminde, sulu klasik sistemde sondaj açılmasıdır. Dayanıklı ve sert zeminde ise, klasik sulu sistem ilerleyemez ve sondajı açamaz. Bu durumda, havalı sistem devreye girer ve en sert zeminlerde bile görevini en iyi şekilde yaparak en uygun sürede sondajı bitirmektedir. Burada önemli olan konu; doğru sondaj tekniğini, doğru yerde ve doğru bir şekilde kullanmaktır. Su sondajında, artezyen suyun çıktığını anlamak için ise, sondaj açma yöntemini bilmemiz gerekmektedir. Eğer sulu eski klasik sistemde sondaj açılıyor ise, bu durumu tespit etmek zordur. Sadece zemine göre tahminler yürütülebilmektedir. Eğer havalı sistemde sondaj açılıyor ise, sondaj açarken hava kompresörünün etkisiyle kuyudan çıkan malzeme ve toprakla birlikte suyun da gelebileceği düşünülmelidir. Bu durumda, sondajdan akan suya göre durum tespiti yapılabilmektedir.
SONDAJ SUYUNUN DEBİSİNİN ÖLÇÜMÜ
Sulu sondaj sisteminde, sondaj kuyusu açıldıktan sonra sondajın temizlenmesi gerekmektedir. Bu temizlik esnasında debi ölçümü yapılmalıdır. Debi ölçümü, basit yöntemlerle de tespit edilebilir. Öncelikle birkaç tanımdan bahsetmek gerekmektedir.
a) Kuyu Debisi (Q): Bir kuyunun belirli esaslar dâhilinde pompa ile bir saniyede litre olarak alınan su miktarına o kuyunun debisi denir. Bu değer litre/s olarak yazılır. Kısaca kuyudan birim zamanda alınan su miktarıdır.
b) Özgül Debi: Belirli bir zamanda ölçülen debinin bu andaki düşüme oranı o andaki özgül debiyi verir. Kısaca kuyudaki su seviyesini 1 metre düşürebilmek için 1 saniyede litre cinsinden çekilen su miktarına özgül debi denir. Bununda kuyuya uygun pompa seçiminde rolü büyüktür. Özgül debi: Q/d dir.
Su sondajında hesaplanması gereken birçok sondaj değeri mevcuttur. Bu değerler; statik su seviyesi, dinamik su seviyesi, düşüm, artık düşüm, kuyu debisi, özgül debi, tesir yarıçapı, ölçme noktası, ölçme noktası yüksekliği, porozite, özgül verim ve özgül tutum, permeabilite katsayısı, iletimlilik katsayısı, depolama katsayısı vb. birçok hesaplanabilecek değerler bulunmaktadır. Sondaj suyunun debisinin ölçümünün nasıl yapıldığını basit bir örnekle anlatmak gerekirse, ilk etapta 10 litrelik bir varil hazır edilmelidir. Bu varile ek olarak cep telefonu gibi kronometre özelliği olan bir cihazın da hazır olması gerekmektedir. Daha sonra, debi hesabı için kuyunun ağzından çıkan suyu, varilin içine koyduğumuz andan itibaren kronometre başlatılmalıdır. Bu su, varili doldurduğu an kronometre durdurulmalıdır. Sondajda suyun debisi kısaca bu şekilde hesaplanmaktadır. Sayısal olarak ta bir örnek vermek gerekirse; suyun, 10 litreyi 10 saniyede doldurduğunu baz alırsak 1 saniyede 1 litre su verimi vardır, denilebilir. 1 litre x 60 saniye sonucunda 1 dakikada 60 litre yapmaktadır. 60 litre x 60 dakika hesapladığımızda 3.600 litre yapmaktadır. 3.600 litre x 24 saat sonucunda günlük verim olarak 86,4 ton su verimi var denebilir. Tabii ki bu hesap, olayın kısaca anlaşılması için hazırlanmıştır. Ayrıca, sondaj suyunun debisinin ölçülmesinde kullanılan yöntemler şunlardır:
2) Parshal savağı. 3) Orifis kovası. 4) Hacmi belli kaplar kullanılmaktadır.
Su seviyesinin ölçülmesinde kullanılan aletler şunlardır:
1-Artezyen Olmayan (Serbest Akifer) kuyularda;
a) Çelik metre. b) Elektrikli metre. c) Düdüklü metre. d) Hava borusu kullanılmaktadır.
2-Artezyen kuyularda; e) Plastik boru. f) Manometre kullanılmaktadır.
SONDAJ ÇALIŞMALARI SIRASINDA KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÇÖZÜMLERİ
İçme suyu sondaj çalışmalarında istenilen, sorun çıkmadan kuyunun tamamlanmasıdır. Kuyu maliyetinin artmaması, iş emniyeti, emeğin boşa gitmemesi için gerekli tedbirlerin alınması gerekmektedir. Aksi halde her zaman sorunlarla karşılaşılıp tahlisiye işlemleri yapılması gerekebilir. Sorunların çıkmaması için gerekli tedbirler alınsa dahi bazı kuyuların açılması sırasında sorunlar çıkmaktadır. Bunların nedenleri araştırıldığında; 1. Formasyondan Doğan Nedenler: Delinen formasyonun yapısal, fiziksel, kimyasal ve hidrolik özelliklerinden dolayı bazı güçlükler çıkmaktadır.
Formasyonun devamlı yıkılabilir ve akıcı özellikte olması,
-Kil, tüf gibi şişme özelliğine sahip olması,
-Silt, jips, turba gibi su kalitesini bozacak özellikte olması,
-Çatlaklı, boşluklu, mağaralı olması,
-Kuyu açılan havzada gaz bulunması gibi nedenler önemli etkenlerdir.
Malzemeye Bağlı Nedenler:
-Kullanılan malzemelerin zamanında kontrol edilmemesi,
-Tij, ağırlık, sap, kolon borusu ve hava borusundan kullanılmayacak durumda olanların zamanında ayrılmaması,
-Malzemenin kalitesiz olması veya kalite bakımından kullanılan malzemenin uyumsuz olması,
-Malzemede imalat hataları,
-Sondaj çalışmalarına uygun olmayan malzemenin kullanılması,
-Kullanılması gereken malzeme ve ekipmanın (köpük, muhafaza borusu, bentonit, teçhiz, vb.) zamanında şantiyede bulundurulmaması gibi nedenler de önemlidir.
Personele Bağlı Nedenler:
-Personelin sondaj çalışmaları sırasında gerekli özeni göstermemesi, bağlantıların yeterince sıkılmaması, malzemenin sökülmesi sırasında gerekli tedbirlerin alınmaması,
-Personelin yeterince sondaj tekniğini öğrenmemiş olması ve ihmalkâr davranışlar,
-Personelin işi kısa sürede bitirme isteği ve iş verimini artırma düşüncesi gibi nedenlerdir.
Su Kuyularının Açımı Sırasında Meydan Gelen Ani Olaylar:
-Sondaj makinesi, jeneratör, kompresör arızaları,
-Yağmur, sel, fırtına, deprem gibi doğal afetler,
-Kuyu eğriliği gibi nedenler de etkili olmaktadır.
SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN SIKIŞMASI
Sondaj çalışmalarında en çok karşılaşılan sorundur. İlerleme sırasında takım dizisinin dönüşünün aniden durması, sondajda ilerlemeye ara verildiğinde; çalışmaya başlamak için takım dizisinin döndürülmesi, takım dizisinin kuyu dışına doğru yukarı çekilmesi gibi durumlar gözleniyorsa takım dizisi sıkışmıştır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır;
1-)Takım dizisi döndürülmeye çalışılmalı, sondaj çamuru dolaşımı yoksa çamur dolaşımın sağlanması için uğraşılmalıdır.
2-)Takım dizisinin yukarı doğru çekilmesi için zorlanmamalı, mümkünse kuyu tabanına doğru takım dizisi düşürülerek serbest hale getirilmelidir.
3-)Takım dizisinin sıkışması sorunu çözülmeye çalışılırken, kuyu ağzında gerekli tedbirler alınarak yukarıdan anahtar, silip gibi malzeme düşürülmelidir.
4-)Takım dizisinin kuyuya düşürülmesi için kuyu ağzında gerekli tedbirler alınmalıdır.
5-)Takım dizisinin kaç metrede sıkışmış olduğu ve sıkışmanın neden meydana geldiği araştırılmalıdır.
6-)Takım dizisinin kopmasına neden olacak çok yükte asılma veya takım dizisinin aşağı doğru inmesi için çok baskı verilmemelidir. Eğer çok baskı verilirse tijler eğilebilir.
7-)Sondaj çamurunun yeniden yapılması gerekmektedir.
A) Çataklı, boşluklu, sert formasyonlarda: Takım dizisinin dönüşüne veya dolaşımına bakılmalıdır. Her iki hareketi de yapamıyorsa bu hareketler yaptırılmaya çalışılır. En azından bu iki hareketten birisi yaptırılmalıdır.
B) Takım dizisinin blok düşmesi: Döner sistem veya darbeli sistemle ilerleme sırasında sert formasyonların, boşluk ve çatlakların, iri blok veya blokların yerinden oynayarak takım dizisi üzerine düşmesi sıkışmalara neden olmaktadır.
Boru Sıkışmaları
1-)Genellikle teçhiz borularının kuyuya indirilmeleri sırasında gözlenen bir durumdur.
2-)Teçhiz boru sıkışmaları teçhiz borusun kuyuya indirilmesi sırasında baskı verme, vurdurma, çakma gibi nedenlerle meydana gelmektedir.
3-)Teçhiz borusu kuyuya indirilemiyorsa, kuyu dışına çekilmelidir. Sorun giderildikten sonra yeniden teçhiz borusu kuyuya indirilmelidir.
4-)Su ihtiyacı, statik su seviyesi ve geniş çaplı borunun kuyuya indirilme güçlükleri düşünülerek; kuyuya indirilirken sıkışan teçhiz boru çapından daha küçük çaplı teçhiz borusunun indirilmesinde fayda vardır.
Buna rağmen boru sıkışmaları meydana geliyorsa;
−Sıkışan boru kapasitelerine uygun bir kuvvetle fazla zorlanmadan yukarı çekilmelidir.
−Borunun sağlam olduğuna güveniliyorsa döndürülmelidir.
Sondaj takım dizisinin sıkışması ve boru sıkışması gibi durumlarda, bu tür problemleri önceden çözmüş veya çözebilecek olan deneyimli bir jeoloji mühendisinden, sondörden veya sondaj çalışanlarından yardım almak en iyi seçenektir. Bu tür problemleri zamanında çözebilmek hem sondajın maliyetini hem de sondajın bitirilme süresini etkilemektedir.
SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN KOPMASI
Takım dizisi kopmalarının çok çeşitli nedenleri vardır. Bu nedenlerden biri veya bir kaçı bir araya gelmesi halinde, takım dizisi elemanlarından birinin en zayıf yerinden koparak alt kısmının kuyuda kalmasına “takım dizisi kopması” veya “takım kesme” adı verilmektedir. Döner sondaj çalışmalarında genellikle takım dizisinin en üstteki ağırlığın diş kısmından veya üzerindeki saptan takım kesmesi şeklinde görüldüğü tespit edilmiştir. Bu konuda en çok görülen veya karşılaşılan problemler şunlardır:
1-Sondaj dizisi elemanlarının dayanıklılık sınırlarını aşan torklar altında çalıştırılması,
2-Aşınmış, yorulmuş, eskimiş, eğilmiş tijlerin, ağırlıklarının veya sapların takım dizisi içerisinde kullanılması,
3-Matkap üzerine verilen baskı kuvvetinin fazla olmasından dolayı dizi elemanlarının kamçılı çalışması,
4-Ölü noktanın, zayıf elemanın üzerine düşürülmesi/düşmesi,
5-Takım dizisi içinde kullanılan tijlerin, kuyu çapına oranla çok daha düşük olması nedeniyle oluşan vibrasyon ve tij kamçılamaları.
6-Çamur kaçağının önlenemediği kuyularda, döner sistemle temiz su ile ilerlemeye çalışılırken kuyu cidarına sürtünen tijlerin aşırı derecede aşınması ve vibrasyona/titreşime neden olması,
7-Dolgu, blok, yıkıntı, kuyu sapması gibi nedenlerle takım dizisi sıkışmalarının meydana gelmesi sırasında takım dizisinin aşırı zorlanması ve çok ani dönüş yaptırılmaya çalışılması,
8-Çamur pompasının düşük basınçta çalışması nedeniyle, sert formasyonlarda dönme devrinin çok yüksek olması,
9-Karstik boşluklu, mağaralı, çatlaklı, sert formasyonlarda büyük çaplı matkapla döner sistem çalışması sırasında matkabın ani dalmalar yapması sırasında,
10-Sert ve yumuşak formasyonlarda yeterli miktarda ağırlık kullanılmaması gibi durumlarda sondaj takım dizisinin kopması meydana gelebilir. Bu tür durumlarda, zamanında ve doğru bir şekilde uyarma, sondaja müdahale etme, gerekli değişiklikleri yapma sondajın devamlılığına ve sürdürebilmesine yardımcı olacaktır.
SONDAJ TAKIM DİZİSİNİN ÇÖZÜLMESİ
Sondaj takım dizisinin çözülmesi; takım dizisinin sıkışması sırasında, takım dizisine ters dönüş verilmesi veya herhangi bir nedenle takım dizisinin sola döndürülmesi ile takım dizisini oluşturan matkap, sap, ağırlık, tij, hammer (çekiç) gibi parçaların dişlerini birbirine eklerken iyice sıkıştırılmamasından meydana gelmektedir. Sondaj dizisinin herhangi bir elemanının bağlantı yerinden çözülerek, çözülme noktası altındaki elemanların kuyu içerisinde kalma olayına “sondaj takım dizisinin çözülmesi” adı verilmektedir. Tijlerin, ağırlıkların, sapların, bağlantı dişlerinin aşınmış olması ve kontrol edilmeden takım dizisine bağlanması da çözülmelere neden olmaktadır. İşin enteresan yanı, sondaj dizisinin sağ dişli, sondajda ilerlemenin sağa dönüşlü olmasından dolayı, normal koşullarda sondajda böyle bir olayın olmaması gerekir. Ancak sondaj takımı bağlantıları konik dişli olduğundan takım dizisi elemanları iyi sıkıştırılmazlarsa, diş kaptırarak daha başlangıçta bağlantı iyi yapılmazsa, ilerleme sırasında veya diziyi yukarı çekerken dizinin bir kısmının sola dönüşü fark edilmezse çözülmeler her an gözlenebilmektedir. Ayrıca takım dizisinin kuyu dışına çıkış manevrası sırasında, gerekli tedbirler alınmadan takım dizisi sökülmeye çalışıldığında da takım dizisi kuyu içerisine düşebilmektedir. Özellikle matkabın sapa bağlantısı çok iyi kontrol edilmelidir. Matkap çözülmelerinde matkabın tahlisiye yöntemleri ile kuyu dışına çıkarılması çok zor olmaktadır. Tij veya ağırlıkların çözülmesi halinde çözülen takım dizisinin üstte kalan kısmı kuyu dışına çıkarılmalıdır. Daha sonra da, alt ucuna bir ortalama hunisi kaynatılarak kuyuya indirilir ve takım yakalanmaya çalışılır. Şayet alttaki takım dizisi yan yatmış ise, ortalayıcı borunun ucuna lama demirden koçboynuzu kaynatılarak çözülen takım dizisi yakalanmaya çalışılır. Koçboynuzu direkt olarak tije kaynatılıp ortalayıcı kullanılmadan da tahlisiye takımı oluşturulabilir veya sadece ortalayıcı tije kaynatılarak da aşağıda çözülen dizi yakalanmaya çalışılabilmektedir. Tüm çabalara rağmen tijlerin birbirine bağlanarak kurtarılabilmesi mümkün olmuyor ise, çözülen takımın bağlantı yerleri bozulmuş veya dolmuşsa, erkek veya dişi tahlisiye kullanılarak özel kurtarma takımı ile takım dizisi kuyu dışına çıkarılabilmektedir. Matkaplar, kuyu içerisinde yan yatmış durumda ise kurtarılmaları çok zor olmaktadır. Özellikle yumuşak/gevşek formasyonlarda, kuyu tabanında genişleme olmuş ve ikinci bir matkapla ilerleme yapılıyorsa veya kuyuya teçhiz borusunun inmesini engellemiyorsa, kuyuda kalan matkabın yanında ilerleme yapılmalıdır veya teçhiz borusu kuyuya indirilmelidir. Şayet ilerlemeyi ve teçhiz borusunun kuyuya indirilmesini engelliyorsa, sağlam zincirler ve kancalardan tahlisiye dizisi oluşturularak matkap kuyu dışına çıkarılmaya çalışılmalıdır. Bunun için, öncelikle 50 cm. 8” teçhiz borusu kesilmeli ve alt ucuna zincir kancalar monte edilmelidir. Bu tahlisiye aleti, matkap sapına kaynakla kaynatılır. Tahlisiye dizisi oluşturularak matkabın üzerine kadar indirilip tahlisiye dizisi yukarı çekilerek zincir ucundaki kancaların matkabı yakalamasına çalışılmalıdır. Matkapların veya Button Bitt’lerin çözülmesi halinde kuyudan çıkarılmaları oldukça zordur. Kuyuda, matkap veya Button Bitt’lerin çözünmesi halinde tespit edilmesi gereken en önemli nokta, matkabın dik olarak durup durmadığının kontrol edilmesidir. Şayet matkap dik olarak duruyor ise, matkap sapı bağlı olarak kuyu dışına çıkarılan takım dizisinin ucuna ortalayıcı kaynatılıp kuyu içine indirilerek, matkabın dişleri üzerine sapeldiğinde anahtar ile kuyu ağzından çevrilerek matkap dişlerin sapa tutturulması sağlanmalıdır. Daha sonra takım dizisi kuyu dışına çıkarılabilir. Çözülmüş Button Bitt’in kuyu içinde dik olarak durması halinde, ağırlığın ucuna en alta doğru genişleyen ortalayıcı kaynatılıp ortalayıcının içerisine 3 yerden makas kaynatılarak Button-Bitt yakalanmaya çalışılmalıdır.
SONDAJDA BORU KOPMALARI
Boru kopmaları, genellikle düşeyden sapmış kuyulara indirilen teçhiz borularında görülmekte olup genellikle çakıllı tahlisiyeler ile kurtarılabilmektedir. Bazen de kopan borular kuyudan çıkarılamadığı için kuyu terkine bile neden olabilmektedir. Kuyuya indirilecek teçhiz borularının çapı; kuyunun teçhizsiz çapı, statik su seviyesi, dinamik su seviyesi, su verimi, delme yöntemi, kuyu sapmaları düşünülerek belirlenmelidir. Hole opener, reamer ve stabilizör kullanılmadan (17½”-15”) geniş çaplı matkap ve Button Bitt’lerle sert formasyonlarda kuyu açımı sırasında kuyuda sapmalar ve Dog-legler oluşarak geniş çaplı teçhiz borularının kuyuya indirilmesini zorlaştırmaktadır. Sondaj çalışmalarındaki tecrübeler göstermiştir ki, sert formasyonlarda kuyu 17½” çapta döner veya dipten darbeli yöntemle delinirken reamer ve stabilizer kullanılmıyor veya önce 12¼” çapta delinip 17½” hole opener ile genişletilemiyorsa, 12” çapta teçhiz borusu 48 metreye kadar rahatlıkla indirilebilmekte ve daha sonraki derinliklerde takılmalar gözlenebilmektedir. Ayrıca, 10” teçhiz boruları 80 metreye kadar rahatlıkla indirilebilmekte ve daha sonraki derinliklerde takılmalar gözlenebilmektedir. Sonuç olarak, statik su seviyesi 60 metreden aşağıda olan ve su verimi çok yüksek olan kuyularda en fazla 10” teçhiz borusu indirilebilmektedir. Teçhiz borusu kuyuya indirilmeye başlandığında, takılma gösterdiği anda kesinlikle baskı verme, çakma ve vurdurma yapılmamalıdır. Sadece zincirli anahtarla döndürülerek indirilmeye çalışılmalıdır. Şayet yine indirilemiyorsa, kuyuya indirilen teçhiz borusu kuyu dışına çıkarılıp kuyuda tarama ve genişletme yapıldıktan sonra kuyuya tekrar teçhiz borusu indirilmelidir. Teçhiz boruları kuyuya indirilirken, baskı verme, çakma ve vurdurma uygulandığında teçhiz borusu sıkışmakta, sıkışan teçhiz borusu kuyu dışına çıkarılmak istendiğinde teçhiz borularında kopmalar gözlenebilmektedir veya herhangi bir sebeple kuyuya düşürülebilmektedir. Teçhiz borusu kuyuda sıkışmakta ve tahlisiye ile yakalanan teçhiz borusu kuyu dışına çıkarılmaya çalışılırken, teçhiz borusunun kaynak yerinden kopmalar gözlenilebilir. Ayrıca, bir miktar teçhiz borusu kuyu içerisinde kalmaktadır.
Takım kopmalarında olduğu gibi boru kopmalarında da şu iki durum görülebilmektedir:
1.Durum: Boru kopmuş, sıkışma yok. 2.Durum: Boru kopmuş, sıkışma var.
Sıkışma vakaları, boru kopmalarında takım kopmalarındakine nazaran daha fazla olmaktadır. Aslında boru kopmaları ekseri hallerde sıkışan boruları çekme sırasında meydana gelmektedir. Bununla beraber başka sebeplerle de borunun koparak kuyunun içerisinde kaldığı görülmüştür. Kopan borular teçhiz boruları ise çoğunlukla içten tutturulurlar. Teçhiz borularının çapları kuyu çapına yakın olduğundan bu boruları dıştan tutturmak zaten çok zordur. Kopan borular teçhiz borusu değilse kuyu çapına nazaran daha küçük çaplı borular ise, bunları dıştan tutmak içten tutmaktan daha kolay ve pratiktir. Bu durumda, uygun çaptaki teçhiz boruları ortalayıcı olarak kullanılıp, teçhiz borusu içerisine makas kaynatılarak veya erkek ve dişi tahlisiyeler yardımı ile tahlisiye dizisi oluşturulur. Kopan borular teçhiz boruları ise, dıştan tutuculu (slipli) kurtarıcılarla borunun içerisinden yakalanır veya daha küçük çaptaki teçhiz borularından çakıl tahlisiye yapılarak, kopan borunun içerisine indirilip iki boru arasına çakıl dökmek sureti ile sıkışma sağlanır. Daha sonra da boru tutularak kuyu dışına çıkarılmalıdır. Dikkatli bir sondaj ekibi, sondajı takip ederse, boru kopmaları da çoğunlukla önlenebilmektedir.
SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KURTARMA İŞLEMLERİNİN YAPILMASININ NEDENLERİ
Sondaj çalışmalarında kurtarma işlemlerinin yapılmasının başlıca nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz;
1-Sondaj dizisinin zayıf bir yerinden kopması,
2-İyi sıkılmamış bir bağlantı elemanı veya matkabın sıkışması sırasında dizinin çözülmesi,
3-Sondaj dizisinin çıkış veya iniş manevrası sırasında dikkatsizlik veya kavrama araçlarındaki arıza nedeniyle dizinin kaçırılması,
4-Koruma borularının delikte askıda olan kısmının kaçırılması,
5-Sondaj sırasında matkabın uzun süre çalışması sonucu fazla aşınıp, kopup delikte kalması,
6-Kuyuda killi, şeyli tabakaların şişmesi, plastik formasyonların akması, ani göçmeler, çamur bozulması, pasta kalınlığının artması, dikkatsiz inişler, motorların arızalanmasıyla uzun süreli durmalar veya dizideki çamur kaçaklarının takım sıkışmasına neden olması,
7-Delik boş iken veya sondaj sırasında içerisine demir parçaları, anahtar vb. gereçlerin düşmesi gibi nedenler kurtarma işlemlerinin yapılmasına sebep olmaktadır.
SONDAJ ÇALIŞMALARINDAKİ DOĞAL GÜÇLÜKLER VE KURTARMA ÇALIŞMALARI
Sondaj çalışmalarındaki doğal güçlükler ve kurtarma çalışmalarını iki başlık altında toplayabiliriz: 1. Kurtarmayı Oluşturan Nedenler. 2. Sondaj Kazaları.
Kurtarmayı Oluşturan Nedenler
1-Sıkışmalar.
1.A-Sondaj takım dizisinin sıkışması.
-Çatlaklı, boşluklu, mağaralı sert formasyonlarda ilerleme esnasında takım dizisi sıkışmaları.
-Yumuşak, tutturulmamış kil, tüf, çakıl, kum, siltte ilerlemede takım dizisi sıkışması.
1.B-Sondajda kullanılan teçhiz ve kolon borularının sıkışması.
2-Yıkılma, Göçme, Dolgu.
3-Dolaşım Bozukluğu.
4-Erime.
5-Düşeyden sapma gibi nedenler etkili olmaktadır.
Sondaj Kazaları
1-Kopmalar.
1.A-Sondaj takım dizisinin kopması.
1.B-Sondajda kullanılan teçhiz, kolon ve hava borularının kopması.
2-Çözülmeler.
2.A-Sondaj takım dizisinin çözülmesi.
2.B-Sondajda kullanılan teçhiz, kolon ve hava borularında çözülmeler.
3-Kuyuya herhangi bir malzeme (cisim) düşmesi.
4-Matkap kilitlenmesi gibi durumlarda önemli faktörlerdir.
SONDAJ ÇALIŞMALARINDA MEYDANA GELEBİLECEK KAZALAR VE ALINABİLECEK ÖNLEMLER
Sondaj çalışmalarında meydana gelebilecek kazalar ve alınabilecek önlemler kısaca aşağıda belirtilmiştir. Genellikle sondaj kazalarında formasyonun fazla etkisi olmamaktadır. Ağırlıklı olarak personel ve malzeme hatasından kaynaklanmaktadır. Sondaj kazalarına karşı alınması gereken başlıca önlemler şunlardır:
1.Çalışan personele doğru bir şekilde eğitim verilmesi,
2.Çalışanların, uzman oldukları görevleri yapmaları ve talimat almadan başka görev üstlenmemeleri,
3.Çalışanların hem maddi açıdan hem de manevi açıdan rahat ettirilmeleri,
4.Çalışanların barınma yerlerinin ve çalışma alanlarının düzenli olması,
5.Çalışanların iş konusunda doğru yönlendirilmesi,
6.Çalışanlara yapması gereken işlerde yerinde uyarılar ve öneriler getirilmesi,
7.Çalışan sondaj personeli dışında yabancı kişilerin/misafirlerin şantiye alanında bulundurulmaması,
Çalışanların kaliteli malzeme kullanması,
9.Dişleri bozulmuş, eğrilmiş, kullanılmayacak durumdaki malzemenin sondaj işlemlerinde kullanılmaması,
10.Sondaj çalışmaları için gerekli olan malzemelerin zamanında temin edilmeleri ve işin gerektirdiği malzemelerin doğru bir şekilde kullandırılması,
11.Sondaj işlemlerinde, çalışmanın olmadığı veya çalışmanın durdurulduğu zamanlarda kuyu ağzını kapalı tutmak,
12.Sondaj makinesi üzerinde tamirat çalışmaları yapılırken kuyu ağzını kapatmak,
13.Sondaj çalışmaları sırasında slip veya başka bir malzeme yerleştirilirken, boru inilirken, tahlisiye çalışmaları yaparken çok dikkatli olmak, kuyuya herhangi bir malzemenin düşmesini önleyecek tedbirleri almak,
14.Takım dizisinde bağlantı dişlerini iyice sıkıştırmak, açılması istendiğinde kolayca sökülebilecek tedbirleri almak, dişlere gres sürülmesi, bağlantı yerlerine kendir conta yapılması gibi işlemlerin dikkatli bir şekilde yapılması,
15.Orijinal ve işe uygun malzeme kullanmak, yanlış yedek parça kullanmamak veya kullandırmamak, imalatçı firmaların kullanma talimatlarına uymak,
16.Tamir ve bakım işlemlerini, hem zamanında hem de uzman personellere yaptırmak,
17.Matkaplara yalnız ağırlıklarla yük vermek, başka malzemeler kullanmamak/kullandırtmamak,
18.Kullanılmayan malzemelerin gerekli bakımlarını zamanında yapmak ve kullanılacağı zamana kadar çok iyi bir şekilde muhafaza etmek/ettirmek,
19.Kullanılmayacak durumdaki matkap ve button - bittleri kullanmamak/kullandırtmamak,
20.Sondaj esnasında, ilerleme aşamasında ani hareketlerden kaçınmak,
21.Formasyona uygun sondaj yöntemlerini belirleyerek kullanılmaması gereken malzemeleri kullanmamak,
22.Takım dizisini hiçbir zaman sola (ters) döndürmemek/döndürtmemek,
23.Sondaj çamuru ve köpüğünün işlevini yerine getirecek halde bulundurulmak,
24.Tij ilavesi veya boru ilavelerinde takım dizisini, döner masasına çok sağlam bir şekilde kuyuya düşmeyecek şekilde tutmak, zincirli anahtar ve boru anahtarı ile takım dizisini askıya almamak,
25.Kuyu ağzından blok düşmesini önleyecek tedbirleri almak,
26.Tijlerin burulmasına sebep olacak hareketlerden kaçınmak,
27.Sondaj makinesini kullanan sondörün, ilerleme sırasında ve takım dizisinin kuyuda boş olarak ilerleme yapmadan dönmesi halinde, mutlaka levyenin başında bulunması,
Sondörün ani olaylara hazırlıklı olarak sondaj çalışmalarına devam etmesi vb. tedbirlerin zamanında alınması sondaj kazalarını büyük ölçüde azaltacaktır.
Bu konuda, daha birçok önlem bulunmasına karşın gerekli olan hassasiyet gösterilmediğinden dolayı, günümüzde hala birçok sondaj çalışmalarında kazalar meydana gelmektedir.
SONDAJ ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN KURTARMA ALETLERİ
Sondaj kuyularında kopan, sıkışan veya tabana düşen tij, matkap, ağırlık, çekiç, butonbitt vb. kuyuya düşen veya işlemler sırasında kuyuda kalan malzemenin kuyu dışına çıkartılarak, kuyunun boşaltılmasına ve tekrar kuyuda çalışılabilir ortama dönülmesine “Kurtarma (Tahlisiye) İşlemi” adı verilmektedir. Kurtarma işlemlerinde kullanılan hazır malzemelere veya şantiyede yapılan malzemelere ise “Kurtarıcı (Tahlisiye) Aletleri” adı verilmektedir. Sondaj çalışmalarında en çok kullanılan kurtarıcı (tahlisiye) aletleri şunlardır; Dişli Kurtarıcılar: Bu aletler, yapılış ve çalışma mekanizmaları bakımından erkek ve dişi olmak üzere ikiye ayrılırlar. Erkek dişli, takımı içten yakalar, dişi dişli olanları ise takımı dıştan kavrayarak çalışırlar. Bunlar çoğunlukla ortalayıcı adı verilen borularla birlikte çalışmaktadırlar. Erkek Dişli Tahlisiye: Kullanılacak oldukları takımın cins ve çaplarına göre değişik ölçülerde imal edilirler. Tahlisiyenin üst kısmında tij bağlantılı dişleri, alt kısmında ise özel olarak yapılmış ve sertleştirilmiş tutucu ince dişleri bulunmaktadır. Gerek tij bağlantı dişleri gerekse gövdedeki tutucu dişler, uygulanacak olan tahlisiye yöntemine göre sağ ve sol dişli olmaktadır. Tahlisiyeler, uygun tijin ucuna takılarak kuyuya indirilir. Konik olan uç kısmı yakalanacak olan ekipman tij, sap, ağırlık, manşon içine girdikten sonra çevrilmesi gerekmektedir. Üstten anahtar ile döndürülerek, pafta gibi diş açtırılarak tahlisiye dizisinin içine girdiği ekipmanı tutması sağlanır. Bunların tije bağlanan kısımları kare, diğer uç kısmı ise “V” dişlidir. Orta kısımlarında ise su kanalları mevcuttur. Bu tahlisiyelerin dişsiz olanları da mevcuttur. Dişsiz olanları çakmak suretiyle kullanılmaktadır. Dişi dişli tahlisiye, kurtarılacak olan ekipmanı içine alarak, ekipmanın dış kısmında diş açarak tutmaya çalışmaktadır. Bu tahlisiyeler, yapılışları itibariyle konik olup, bir tijin hem gövdesini hem de tool jointini tutabilirler. Sağa döndürülerek diş açanlar ‘sağ kurtarıcı’, sola döndürülerek diş açanlar ise ‘sol kurtarıcı’ olarak adlandırılmaktadır. Piyasada bulanan tipleri standart olup isteğe bağlı olarak özel ölçülerde de yaptırılabilir. Bunların tije bağlanan kısımları kare dişli, diğer uç kısımları ise ince “V” dişlidir. Bu ince “V” dişleri sert oldukları için kurtarılacak malzemeyi kolaylıkla kavramaktadır. Bunların orta kısımlarında boydan boya uzanan su kanalları vardır. Genellikle tij ve manşon kurtarmada kullanılırlar. Manyetik Kurtarıcılar Kuyu ağızlarında gerekli önlemler alınmadan çalışma yapılırken çeşitli nedenlerle kuyu tabanına düşen diş, kertik, çıkıntı gibi yakalama yeri bulunmayan ancak manyetik özelliği olan metalik malzemeleri kuyu dışarısına çıkartmak için kullanılan kurtarıcılardır. İki tip manyetik kurtarıcı mevcuttur. Birinci manyetik kurtarıcı mıknatıslı kurtarıcılar, diğeri de elektromanyetik kurtarıcılardır.
Mıknatıslı Kurtarıcılar
Tahlisiyenin alt ucunda kuvvetli bir daimi mıknatıs bulunur. Kuyuya tijler yardımıyla indirilir. Kaldırma ve kurtarma kapasitesi, mıknatısın büyüklüğü ve ağırlığı ile orantılıdır. Kurtarılacak malzemenin kuyu içindeki durumu etkili olmakla birlikte ortalama bir değerde bir mıknatıslı kurtarıcı, kendi ağırlığının beş katı ağırlıkta bir cismi kaldırma ve delik dışarısına çıkarabilme gücüne sahiptir. Ağırlıkları fazla olmayan küçük malzemelerin kuyudan çıkarılmasında tercih edilmektedirler. Elektromanyetik Kurtarıcılar Mıknatıslı kurtarıcılara göre daha büyük ve ağır olan malzemelerin kuyudan çıkarılmasında kullanılmaktadır. Taşıyacağı yük kapasitesi bakımından diğerlerinden daha üstündür. Mıknatıs özelliği, kurtarılacak malzeme üzerine indirildikten sonra oluşturulabildiği için kuyuya indirilirken formasyonda bulunan manyetik özelliklerden etkilenmez.
Diğer Kurtarıcılar - Tutuculu Kurtarıcılar: Erkek ve dişi dişli olabildikleri gibi değişik boyutlu konik ve düz tipleri vardır. Ortalayıcı, gövde ve bağlantı elemanı olmak üzere 3 bölümden oluşur. Gövde içerisine yerleştirilen ve gerektiğinde değiştirilen “slip” adı verilen tutucularla kurtarılacak dizinin çapına uygun kurtarma düzeneği hazırlanır. Sondaj takım dizilerinin kurtarılmaları için kullanılan tutucular genellikle dişi tiplerdir.
Mandallı Tutucular: Çalışma sistemleri tutuculu kurtarıcılar ile aynıdır. Ancak tutuculu kurtarıcılar da bulunan slip’in yerini burada mandallar almıştır. Bu mandallar, yukarı doğru kapanan ve en fazla yatay hale gelebilen mandallardır. Bu mandalların kullanılabilmesi için tijin üst ucunda tool joint bulunması gerekmektedir.
Ortalama takımları, doğrudan kurtarma işlemi yapmazlar. Sadece kurtarma için uygun ortamı oluşturmaya yarayan aletlerdir. Çözülerek veya düşerek ya da koparak kuyuda kalan takım dizisi elemanlarının kurtarılabilmesi için, kuyudaki malzemenin üst ucunun, kuyu içerisinde, ortalı ve dik pozisyonda olması gerekir; ancak kuyuda kalmış takım dizileri genellikle yana yatık ve kuyu çeperine yaslanmış durumdadır. Kurtarılacak malzemeyi deliğin ortasına getirip dik pozisyonda tutmak, tahlisiyenin kurtarılacak malzemeyi yakalaması için kılavuzluk yapan düzeneklerdir. Bu takımlar iki çeşit olarak üretilmektedirler: 1-Çubuklu Ortalayıcılar. 2-Konik Ortalayıcılar.
Toplama Takımları: Kuyu çapına uygun teçhiz borusunun uç tarafından ince üçgen biçimli şeritler çıkartılarak, borunun ucu konikleştirilir ve dayanaklılığı azaltılarak, kuyudaki malzemenin büyüklüğü ve duruşuna göre konikliğin başladığı yerde boru üzerinde kalan şeritler içe doğru hafifçe bükülerek, eğilmeye daha uygun bir biçime sokulur. Tijler yardımıyla kuyuya indirilir. Kuyu tabanına indirildiğinde az bir baskı uygulanarak yarım devir döndürülür. Tabandaki kurtarılacak malzeme, ağzı büzülen teçhiz borusu içerisine alınarak kuyu dışına çıkarılmaktadır. Kesiciler: Bütün kurtarma yöntemleri denendiği halde takım dizisi kurtarılamıyorsa, takım dizisinin bir kısmını kurtarmak için bu yöntem kullanılmaktadır. Bunlar iki çeşittir.
Hidrolik Kesiciler: Sıkışan takım dizisinin veya borusunun içerisinde kesilmesi düşünülen seviyeye kadar indirilirler. Sondaj sıvısının basıncından yararlanarak kesici bıçaklar gövdeden dışarı doğru açılır ve sondaj dizisi döndürülerek kesim işlemi gerçekleştirilmektedir.
Mekanik Kesiciler: Mekanik tijin iki arasına bağlanarak kesici dizisi oluşturulur. Boru kesme işleminde kullanılırlar. Kesici dizisinin alt ucu kuyu tabanına oturduğunda kesilecek seviyeye kuyunun derinliğine göre dizi uzunluğu ve kesici seviyesi ayarlanır. Üst takım dizisine baskı verilince bıçaklar açılır ve takım dizisi döndürülerek kesme işlemi tamamlanmaktadır.
Kimyasal Yöntemler Asitlenme, kireçtaşı formasyonlarında açılan kuyularda kuyu verimini artırmak, kireçlenme nedeniyle kabuk oluşan filtreli boruları temizlemek ve sıkışan bir takım dizisini kurtarmak için yapılmaktadır. % 10’luk HCl kullanılarak asitlenme yapılır ve kireçtaşı ile HCl tepkimeye girerek kireçtaşının etkilenmesi beklenir. Bu yöntem, takım dizisinin sıkıştığı durumlarda kullanılmalıdır.
Kancalı Kurtarıcılar: Beyler halatı veya teçhiz borusu indirme halatının çözülerek, koparak veya kurtularak kuyu içerisine düşmesi halinde veya dalgıç pompa kablolarının koparak kuyu içerisinde kalması durumunda, halatların veya kabloların ağırlıklarına göre değişik tipte kancalı tahlisiye aletleri kullanılır. Düşen halatın boyutları küçük ve ağırlığı az ise, hava borusu veya kolon borusu ucuna kancalar kaynatılarak kullanılmaktadır. Dalgıç pompa kabloları gibi çok ağır ve büyükse, tijlerin ucuna bağlanabilecek 2 m. boyunda sağlam bir borunun üzerine eğik çıkmalar kaynatılarak kullanılmaktadır.
Boru Oyucular: Kuyuya düşürülen malzemenin çapı ve kuyu içerisindeki durumuna göre malzemeyi içerisine alacak şekilde, kuyu tabanına kadar boru indirilir ve borunun tabana tam oturması bastırılarak temin edilir. Şayet kuyu tabanı yumuşak ise, boruya biraz dönüş verilebilir. Borunun içerisinden, tabandan itibaren 1 metreye kadar su+çimento+ince kum+CaCl2 karıştırılarak çimentolama yapılmaktadır. Çimento priz yapınca boru dışarı çekilmektedir.
SONDAJ BİTTİKTEN SONRA TESLİM/TESLİM ALMA VE METRAJIN TESPİTİ
Sondaj bittikten sonra teslim/teslim alma ve metrajın tespiti için iki ayrı hesaplama örneği aşağıda verilmiştir. Bu hesaplamalarda çıkan sonuçlar yaklaşık sonuçlar olup sadece bilgilendirme amacıyla hesaplanmıştır. Zamana, bölgeye ve diğer şartlara bağlı olarak hesaplamalar değişebilmektedir.
1.Örnek: Sondaj işlemi bittikten sonra metrajın tespiti yapılabilmesi için sondaj içerisine inen sondaj borularının ölçülmesi gerekir. Sondaj borularının ölçümü yapıldıktan sondaj borusunun adet sayısı tespit edilmelidir. Bir örnek vermek gerekirse, sondaj borularının ölçüm sonucu 10 metre olduğu kabul edildiğinde kuyudan da sondaj borusu sayısı da 20 adet olduğu hesaplandığında 20x10=200 metre sonucuna ulaşılır. Kelly dönme hareketini de ilave ettiğimizde (200 metre + Kelly dönme hareketini aşağı veren borunun uzunluğunu da eklendiği zaman) +10 metre daha eklenmelidir. Böylece, toplamda 210 metre kuyu derinliğini hesaplamış oluruz. Bu hesaba “Metraj Hesabı” denmektedir. Mühendislik projelerinde metraj hesabı önemli bir yer tutmaktadır. Metraj hesabının doğru hesaplanması sondaj maliyet hesabının da doğru hesaplanması anlamına gelmektedir.
Örnek: Sondajda kullanılan plastik boru sayısı ile de tespit edilebilmektedir. Plastik sondaj borusu ya da demir sondaj boruları kuyuya indirilmeden önce hazırlanır. Kuyunun metresi kadar hesaplama yapılır ve sondaj için indirilmeye başlanır. Bu boruların boyu 4 metredir. Bu borular kuyuya indiği uzunluk kadar hesaplanabilir. Bu hesap şu şekilde olmaktadır. 4 metrelik borulardan 20 tane olduğunu düşünürsek 20x4 metreden 80 metre boru uzunluğu hesaplanır. Sondaj kuyusuna indirilen boru adedi 15 tane olarak kabul edersek 15x4=60 m. inmiş olarak kabul edilir ve hesaplanır. Sondaj bittikten sonra gerekli hesaplamalar kontrol edilmeli ve herhangi bir yanlışlık varsa düzeltilmelidir.
SU SONDAJININ MALİYETİ NE KADARDIR? NASIL HESAPLANIR?
Su sondajının maliyetlerini hesaplanmasında etkileyen birçok etken vardır. Başlıca etkenler şunlardır:
1-Mobilizasyon.
2-Sondaj Açma Sistemi.
3-Teçhiz Çapı.
4-Derinlik.
5-Kuyu Açma Çapı.
6-Döviz Kurlarındaki Değişkenlik vb. gösterilebilir. Bu etkenlerden bazılarını açıklamaya çalışacağım. Mobilizasyon, sondaj makinalarının sondaj açılacak lokasyona/bölgeye/sahaya ulaşma maliyetidir. Bu maliyet, zamana ve diğer şartlara bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. Sondaj açmakta kullanılan sistemler fiyatları değiştirir. Sistemin kurulumu ve kullanılmasından dolayı meydana gelebilecek ekstra giderler maliyete eklenmektedir. Bu etkenlere bağlı olarak teçhiz çapı, derinlik, kuyu açma çapı, vb. etkenlerde sondaj fiyatlarını değiştirmektedir. Sondaj fiyatları anlık döviz kurlarına göre değişiklikler gösterebilir. Bu durumun sebebi ise, sondaj yapılırken kullandığımız yakıtın ve sondaj borularının bir kısmının ithal edilmesidir. Yakıtın ithal edilmesi ve sondaj borularının bir kısmının ithal malzemelerden üretilmesi işlemlerinin döviz kuruna bağlı olmasından dolayı sondajın maliyeti de artmaktadır. Yerli üretimin teşvik edilmesi sondaj maliyetlerinin de azalmasını sağlayacaktır. Sondaj fiyatlarını derinlik, sertlik ve kuyu açma çapı da belirlemektedir. Su sondajı için ayrı fiyatlandırma, jeotermal su sondajları için ayrı fiyatlandırma uygulanmaktadır. Her iki sondajda da farklı teknikler uygulanır. Bu sebepten dolayı sondaj fiyatları çok farklılık göstermektedir. Ayrıca, sondaj fiyatları, sondajın çapına ve metresine göre de değişmektedir. Bir sondaj işi yapılırken bölgeye hâkim bir firma, götürü ücret sistemi ile sondaj işlemlerini uygulayabilir. Fakat sondajın maliyet hesabı metre üzerindendir. Örneğin 140’lık sondajın metre fiyatı ile 175’lik sondajın metre fiyatı aynı değildir. Bunun sebebi kuyu açma çapıdır. 140’lık olan 178 mm. açılırken 175’lik olan 228 mm. olarak açılır. Burada kullanılan fiyatlandırma, havalı sondaj için geçerli fiyatlardır. Zamana ve diğer şartları göre değişkenlik gösterebilir.
SONDAJ KUYUSUNDAKİ SUYUN AZALMASININ NEDENLERİ
Sondaj kuyusundaki suyun azalmasının başlıca nedenlerini kısaca açıklamaya çalışacağım. Su sondajında pompa kullanılır. Kuyudaki su miktarı azalmış ise bu durum pompa ile ilgili olabilir. Sondajda kullanılan pompa, uzun süredir kullanılan bir pompa ise sökülmesi gerekmektedir. Eğer kısa sürede su azalması yapıyor ise, ilk olarak pompanın terse çevrilmesi gerekir. Problem yine de çözülmemiş ise, dalgıç motorunun uçlarından ölçülmesi gerekir. Olumsuz bir sonuç alındığında ise kuyunun sökülmesi ve pompanın test edilmesi gerekmektedir. Pompa grubu sağlam ise, kuyu içerisinden yüksek barlı kompresör ile kuyunun verimliliği kesinlikle kontrol edilmelidir. Kuyu sularının azalmaması için düzenli olarak kuyu temizleme işlemi yapılmalıdır. Su sondajı yapılarak yeraltı suyunun elde edildiği kuyuların, verimli biçimde işlevini yerine getirebilmesi için zaman zaman kuyu bakımının da yapılması gerekmektedir. Suyun verimli ve sürekli elde edilebilmesi için kuyu bakımı şarttır. Kuyuya bakım yapılmadığı takdirde zamanla kuyunun verimi düşmeye başlayacaktır. Su sondajı yapılarak açılan kuyularda gereken bakım zamanında ve işinde uzman olan kişilerce yapılması tavsiye edilmektedir. Böylece kuyunun verimliliği artmaktadır. Sondaj kuyuları yapıları gereği temizlenmeye de ihtiyaç duyarlar. Zeminde bulunan kil ve silt oranlarının yüksek olması gibi nedenlerle kuyu temizliği ve bakımı şarttır. Bakımı ve temizliği yapılmayan kuyunun pompasında zamanla aşınma meydana gelir ve kuyunun kapasitesi düşer. Su tablasındaki genel düşümler yüzünden kuyu verimi de düşebilmektedir. Yakın çevrede yeni açılan kuyular da verimin düşmesine neden olabilmektedir. Kimi akiferlerde sürekli pompalama sonucu verim azalması meydana gelmektedir. Kuyudaki filtre açıklıklarının çeşitli nedenlerle tıkanması verimi düşürebilir. Bu ve bu tür nedenlere bağlı olarak kuyu bakımı zamanında yapılmalı ve düşen verimin önüne geçilmelidir.
SONDAJ BAKIMI VE GELİŞTİRME
Sondaj maliyetlerini düşürmek amacıyla var olan bir artezyen kuyusunun yeniden açma gereği duyulmadan, fiyatları minimuma indirmek üzere yapılan geliştirmelerdir. Çevremize karşı duyarlı olmak adına var olan sondajlarımızı aktif etmek, bazen daha kârlı olabilmektedir. Örneğin yapılaşmanın tamamlandığı bölgelerde genellikle sondaj işlemleri zor olmaktadır. Şehirlerdeki sokakların bitirilmiş olması ve çevre düzenlemesinin tamamlanmasından dolayı, eski kuyular tespit edilip aktif hale getirebilmektedir.
1)Suyun miktarı azalmış kuyularda, farklı metotlar ile ilerleme yapmak ya da asitli özel kimyasallarla tıkanmış gözenekleri açmak mümkündür.
2)Söküm esnasında ya da doğal afetlerden dolayı tıkanmış, üstü kapanmış kuyular ya da dalgıç pompa ekipmanlarının kuyunun içerisinde sıkışmasından dolayı kullanılamaz hale gelmiş artezyenleri, günümüzde çeşitli plan ve projelerle aktif hale getirmek mümkündür.
3)Var olan sondaj kuyusunun derinleştirilmesi ve genişletilmesi gibi işlemlerde sondaj bakımı ve geliştirme işlemlerine dâhil edebiliriz. Ayrıca, özel sondaj köpüğü ile sondaj kuyusu temizliği de yapılabilmektedir. Sondaj temizliği esnasında sondaj kuyusunun su geliri görülebilir ve günlük geliri de tahmin edilebilmektedir.
Kuyu Temizliğine İhtiyaç Olup Olmadığını Nasıl Anlarsınız?
Kuyudan bulanık kirli çamurlu su akıyor ise, kuyudan akan suyun debisi ve basıncında eksilme varsa, kuyuda bulunan dalgıç pompa çok sık arıza yapıyor ve yüksek akım çekiyorsa, su deponuzda gözle görülür bir kirlilik mevcut ise, kuyudan akan suda pis ve kötü koku oluşmuşsa, dalgıç pompa çalışıyor fakat kuyudan su gelmiyorsa, kuyu temizliği yaptırmanız gerekmektedir. Kuyu temizliği, kuyunun kirlenme hızına ve kuyunun durumuna bağlı olarak her yıl veya iki yılda bir yapılabilmektedir.
Kompresörle Kuyu Geliştirme (İnkişaf) İşlemi: Kompresörle temizlik kuyunun canıdır. Kompresörden başka hiç bir işlem kuyudaki çamuru ve mili temizlemez. Mazot başta olmak üzere işçiliği de arttıran bir iştir. Lakin kuyu için olmazsa olmazdır, can damarıdır. Kuyunun uzun ömürlü olmasını, dalgıcın arıza vermemesini ve kuyunun tam randımanlı çalışmasını sağlar. Kompresörle kuyudan mil kesilene kadar yapılması gerekmektedir.
